พระขุนแผนเคลือบ กรุวัดใหญ่ชัยมงคล เป็นพระยอดนิยมอันดับ 1 ของตระกูลพระขุนแผนทั้งหมด ประวัติการสร้างในอดีตประมาณปี พ.ศ. 2134 สมเด็จพระนเรศวรมหาราชได้ทรงทำ ยุทธหัตถีกับสมเด็จพระมหาอุปราชาของพม่าและได้รับชัยชนะ เมื่อเดินทางกลับอยุธยาก็ได้จัดสร้างพระขุนแผนเคลือบขึ้น เพื่อเป็นการเฉลิมฉลองชัยชนะที่วัดป่าแก้ว โดยมีสมเด็จ- พระพนรัตน์เป็นประธานในพิธี

   พระขุนแผนเคลือบกำเนิดแห่งแรกที่กรุวัดใหญ่ชัยมงคล พระทุกองค์จะผ่านการเคลือบน้ำยาด้านหน้าทุกองค์ ส่วนด้านหลังจะไม่ได้เคลือบ จะมีเพียงแต่น้ำยาเคลือบย้อยไปด้านหลังเท่านั้น และส่วนใหญ่จะมีรอยนิ้วมือกดพิมพ์อยู่ด้านหลังเกือบทุกองค์

   ต่อมาก็มีกรุแตกอีกที่โรงเหล้า แต่พระขุนแผนที่พบนี้กลับไม่ได้เคลือบน้ำยาเป็นพระเนื้อผงสีขาว พื้นผิวมีคราบกรุ ส่วนแม่พิมพ์จะเหมือนกรุวัดใหญ่ชัยมงคล เพียงแต่จะตัดปีกกว้างกว่าเป็นส่วนใหญ่ ซึ่งต่อมาจึงเรียกว่า "พระขุนแผนไม่เคลือบ กรุโรงเหล้า" และต่อมายังพบอีกหลายกรุ แต่จำนวนไม่มากนัก แต่จะแตกต่างกันที่น้ำยาเคลือบสีจะอ่อนกว่า และคราบกรุบนพื้นผิว

พระขุนแผนเคลือบ เป็นพระปางมารวิชัย ประทับอยู่ในซุ้มเรือนแก้ว มีอยู่ด้วยกัน 3 แม่พิมพ์

1. พิมพ์ห้าเหลี่ยมอกใหญ่ ฐานสูง

2. พิมพ์ห้าเหลี่ยมอกใหญ่ ฐานเตี้ย

3. พิมพ์อกเล็ก หรือพิมพ์แขนอ่อน

พระขุนแผนเคลือบกรุวัดใหญ่ชัยมงคล และขุนแผนไม่เคลือบกรุโรงเหล้าจะมีพุทธคุณเด่นมากทางเมตตามหานิยม และคงกระพันชาตรี

หลักการพิจารณาตำหนิพิมพ์ พระขุนแผนเคลือบ พิมพ์อกใหญ่

1. ให้สังเกตกนกด้านขวามือพระโดยรวม ช่องไฟตามลูกศรชี้จะห่างกว่าด้านซ้ายมือพระ

2. ให้ดูเส้นซุ้มด้านขวามือพระ เนื้อที่ภายในเส้นซุ้มด้านขวามือพระ จะแคบกว่าด้านซ้ายมือพระ

3. เกศพระจะพุ่งขึ้นไม่ตรงกึ่งกลางระหว่างเส้นซุ้มด้านขวามือและซ้ายมือพระ แต่เกศพระจะเอียงไปทางขวามือพระเล็กน้อย

4. ที่ขมับซ้ายมือพระบริเวณลูกศรชี้จะมีเม็ดกลมเล็ก ๆ จำนวน 3-4 เม็ด ขึ้นเรียงตามแนวโค้ง

5. ที่ขมับด้านขวามือพระบริเวณลูกศรชี้จะมีเม็ดกลมเล็ก ๆ จำนวน 2 เม็ด ขึ้นเรียงตามแนวโค้ง (ถ้าแม่พิมพ์ติดลึกจะเห็นได้ชัดเจน)

6. ให้จดจำคิ้วพระทั้งสองข้าง คิ้วพระด้านขวามือพระช่างจะแกะแม่พิมพ์ให้คิ้วโค้งลงและสั้นกว่าด้านซ้ายมือพระ ส่วนด้านซ้ายมือพระช่างจะแกะคิ้วให้ชี้ขึ้นและยาวกว่า

7. ให้สังเกตที่หูพระให้ดูที่ด้านซ้ายพระช่างจะแกะแม่พิมพ์หูจะยาวกว่า ถ้าแม่พิมพ์ติดชัดเจนหูจะโค้งงอนตามไหล่พระ ส่วนด้านขวามือช่างจะแกะแม่พิมพ์สั้นกว่าและจะอยู่ต่ำกว่าด้านซ้ายมือพระ

8. ให้ดูรักแร้ซ้ายมือพระช่างจะแกะแม่พิมพ์ระหว่างรักแร้ถึงหัวไหล่ จะมีเนื้อที่บางกว่าด้านขวามือพระ

9. หัวไหล่ขวามือพระช่างจะแกะแม่พิมพ์สูงกว่าทางด้านซ้ายมือพระเล็กน้อย

10. ปลายกนกด้านล่างทั้งสองข้าง ช่างจะแกะแม่พิมพ์ทั้งสองข้างไม่เท่ากัน โดยช่างจะแกะกนกทางซ้ายมือพระจะห้อยต่ำกว่าด้านขวามือทั้งชุด คือทั้งตัวกนกและซุ้มเส้นคู่

11. ผลมาจากข้อ 10. เมื่อแกะกนกด้านซ้ายมือพระห้อยต่ำแล้ว จึงทำให้เสาด้านซ้ายมือพระซึ่งแกะเป็นเส้นคู่จะเตี้ยกว่าด้านขวามือพระ

12. หัวเสาซึ่งเป็นเส้นคู่ด้านขวามือพระ เส้นนอก ปลายจะเอียงล้มเข้าหาเส้นใน

13. แขนซ้ายพระโดยรวมจะผอมกว่าด้านขวามือพระเล็กน้อย

14. ปลายมือซ้ายพระถ้ากดพิมพ์ติดดี ๆ จะเห็นแค่ 3 นิ้วงอนขึ้นบน

15. พื้นผิวน้ำยาเคลือบโดยรวมจะแตกลายงา เป็นตาละเอียดโดยแตกจากด้านล่างสู่พื้นผิวบน โดยด้านบนจะไม่แตกทะลุขึ้นมา หรือถ้ามีแตกทะลุขึ้นมาก็มีแต่เป็นส่วนน้อย เนื่องจากการหดตัวของเนื้อพระ

16. ให้สังเกตน้ำยาเคลือบ บางองค์ตามแอ่งจะมีสีที่เข้มขึ้น เช่นตามกนก หรือซอกแขนด้านล่าง และที่เห็นมากที่สุด คือด้านล่างของฐาน เนื่องจากเวลาทาน้ำยาเคลือบเสร็จแล้ว ช่างก็จะนำพระไปตั้งพิงไว้ ทำให้น้ำยาเคลือบไหลย้อยลงจากที่สูงลงสู่ที่ต่ำ จึงไปค้างตามแอ่งตามขอบ

17. ด้านหลังพระส่วนใหญ่จะไม่ได้ทาน้ำยาเคลือบ มีเพียงน้ำยาเคลือบไหลย้อยไปด้านหลังตามขอบ ๆ เล็กน้อยเท่านั้น

ด้านหลัง ขุนแผนเคลือบ กรุวัดใหญ่ชัยมงคล

ด้านหน้า–หลัง ขุนแผนไม่เคลือบ กรุโรงเหล้า

หมายเหตุ เรื่องต่อไป ปิดตาวัดหนัง พิมพ์ยันต์ยุ่ง เร็ว ๆ นี้

โดย ช้าง-วัดห้วย